به‌آذین، داریوش. "مراسم ازدواج زرتشتیان". دوره 8، ش 85 (آبان 48): ص 58-60.                 

  خلاصه: تأکید بر امر ازدواج ، مراسم ازدواج زرتشتیان: از مراسم خواستگاری تا مراسم پاگشا.                

  مراسم ازدواج زرتشتیان

 از : ‌داریوش به آذین

در آئین ایران باستان از لحاظ نظم کارهای اجتماعی و جلوگیری از مفاسد اخلاقی ، درباره زناشوئی تأکید زیاد شده‌است. زرتشت در اوستا برای ازدواج و تشکیل خانواده منزلت والائی قائل گردیده می‌گوید:

« مردی که زن دارد بر آنکه چنین نیست فضیلت دارد.»

عجیب این است که هنوز هم زرتشتیان که تعداد کل آنها در دنیا 280 هزار نفر و در ایران 23 هزار نفر می‌باشند پس از گذشت قرنها مراسم مربوط به ازدواج خود را محفوظ داشته و بر طبق سنت‌های دیرین خود عمل می‌کنند.

ما در اینجا فقط به مراسم ازدواج زرتشتیان در تهران که با اندک تفاوتی در بین زرتشتیان کرمان و یزد معمول و مرسوم می‌باشد اشاره می‌کنیم.

خواستگاری زردشتیان به این طریق است که مادر و خواهر پسر در صورت تمایل خانواده دختر با چند نفر از بستگان نزدیک برای خواستگاری دختر می‌روند. در اغلب مواقع خانواده پسر نامه‌ای که در خصوص خواستگاری از طرف پسر به عنوان پدر دختر نوشته شده همراه خود می‌برند. این نامه را بیشتر برای شگون روی کاغذ سبز رنگ و در پاکتی سبز می‌گذارند و با یک دستمال سبز و یک کله قند همراه با مقداری سنجد و آویشن1 Avishan به منزل دختر می‌برند.2

جواب نامه پسر چند روز بعد از طرف خانواده دختر با همان تشریفات به منزل پسر برده می‌شود. در این نامه پدر دختر ، موافقت خود را نسبت به وصلت دختر خود اعلام می‌دارد و بدنبال آن مرحله نامزدی آغاز می‌شود.

در روز نامزدی پسر به اتفاق اقوام خود به خانه دختر می‌رود و ضمن بردن حلقه نامزدی هدایائی ( از قبیل کیف ، کفش ، پارچه ، ‌سکه طلا ) به دختر هدیه می‌کند. اهداء این هدایا توأم با مراسم خاصی است. در جلوی همه این هدایا دو لاله که در داخل هر کدام یک شمع روشن قرار دارد همراه آئینه ، ‌گلاب‌پاش ، یک کله‌قند و تعدادی نقل با خود می‌برند و بعد از تقدیم این هدایا از طرف پسر به دختر ، آنان حلقه نامزدی را در دست همدیگر می‌کنند.

چند روز بعد از نامزدی ، ‌اقوام دختر متقابلاً با دو لاله روشن و شیرینی سفید (نقل) و کله‌قند سبز پوش ، ‌گل ، پارچه، کراوات و هدایای دیگر به خانه پسر می‌روند و آنها را به خانواده [58]  پسر هدیه می‌کنند. در این دیدار ، دختر همراه پدر و مادر و اقوام خود نمی‌رود زیرا اینکار را یک‌نوع سبکی از طرف دختر می‌دانند.

پسر می‌تواند بعد از انجام مراسم نامزدی به خانه دختر رفت‌و‌آمد کند ولی با انجام مراسم نامزدی دختر به پسر حلال نمیشود. بعد از مدتی ، ‌که البته به آمادگی دو خانواده بستگی دارد ، روز عروسی را که باید روز نیک و مبارک باشد تعیین می‌کنند3

چند روز قبل از عروسی ، عروس و داماد و اقوام بسیار نزدیک به خرید وسایل عروسی می‌روند. از طرف داماد لباس عروسی (کیف و کفش ، ‌چند قواره پارچه ، ‌زیورآلات و لوازم آرایش...) و از طرف دختر لباس دامادی و هدایای دیگر ( از قبیل کفش ،‌کراوات ، ‌دگمه سردست…) خریداری می‌شود. دو سه روز قبل از عروسی از طرف اقوام عروس جهیزیه را به خانه‌ای که باید عروس و داماد با هم در آن زندگی کنند می‌برند و خانه را به سلیقه خود تزئین و آماده می‌کنند.

همچنین در این روز ضمن بر پا کردن جشن کوچکی با نخی که از طرف خانواده دختر فرستاده شده رختخواب عروسی به وسیله خانواده پسر دوخته می‌شود.

عقد و عروسی زرتشتیان در یک روز انجام می‌گیرد. روز عروسی ، ‌عروس و داماد و اقوام نزدیک قبل از غروب برای انجام مراسم عقد در معبد حاضر می‌شوند. در این مراسم در پیشاپیش عروس و داماد ، ‌کتاب اوستا ، دو لاله روشن ، ‌آئینه ، ‌نقل سفید ، انار و تخم‌مرغ به‌وسیله اقوام نزدیک به معبد برده می‌شود. عروس و داماد در جای مخصوصی که در جلوی سفره عقد است می‌نشینند.

سفره عقد سفره سفیدی است که روی میز گسترده شده در روی آن کتاب اوستا ، ‌آئینه شمعدان ، ‌یک سینی محتوی شیرینی سفید (نقل) گل ، یک مجمر آتش در حالیکه روی آن عود می‌سوزد ،‌ تخم مرغ ، ‌انار ، ‌قیچی ، ریشه شرابه سبزرنگ (ریشه‌ای که اغلب دور کوسن می‌دوزند) و یک سینی لورک Lork (آجیل) قرار دارد. روبروی عروس و داماد موبد و کنارشان خانواده‌های نزدیک می‌نشینند. آنگاه مراسم عقد در حضور دو شاهد که یکی از طرف خانواده دختر و دیگری از طرف خانواده پسر می‌باشد و همچنین یک نماینده که از طرف انجمن زرتشتیان می‌باشد انجام می‌گیرد. سپس موبد شروع به خواندن قطعاتی از اوستا نموده و اندرز زناشوئی می‌دهد. بعد از طرفین می‌پرسد که آیا به ازدواج با هم راضی هستند یا نه بعد از شنیدن جواب مثبت از طرفین تشریفات ثبت ازدواج در دفتر رسمی رزتشتیان انجام می‌گیرد و عروس و داماد و شهود آنرا امضاء می‌کنند بعد از اتمام مراسم عقد ، ‌تخم‌مرغی که در سر سفره عقد بوده به وسیله « ده‌موبد »4 به پشت‌بام پرتاب می‌شود. با اینکار ده‌موبد حقوقی را که پدر نسبت به دختر خود داشته با قیچی بریده به این تخم‌مرغ مصالحه کرده از خانه بیرون می‌اندازد به این منظور که پدر دیگر حقی به دختر ندارد.

بعد ده‌موبد در حالیکه گلاب و آئینه در دست دارد جلو مهمانان آمده ضمن نگاه داشتن آئینه روبروی آنان به آنها گلاب می‌دهد و یک نفر دیگر که پشت‌سر ده‌موبد حرکت می‌کند به مهمانان شیرینی تعارف می‌کند. آنگاه ده‌موبد سینی بزرگ محتوی لورک را برداشته به تقسیم آن بین مهمانان که معمولاً سهم خود را به خانه می‌برند می‌پردازد.بعد از انجام مراسم عقد ، موبد ، ‌عروس و داماد را در معبد سه بار دور آتش مقدس می‌گرداند5 آنگاه عروس و داماد به مجلس جشن عروسی می‌روند و بعد از اتمام مراسم جشن ، عروس و داماد به وسیله اقوام نزدیک به خانه داماد برده می‌شوند.

در جلو در خانه جلوی پای عروس و داماد آتش می‌افروزند6.

در خانه به مهمانان شربتی به‌نام « شربتِ درِ حجله » می‌دهند. در موقع ورود عروس و داماد به حجله مادر‌شوهر هدیه‌ای( از قبیل : گوشواره ، انگشتر ، دستبند و سینه‌ریز) به عروس می‌دهد.

بعد از ورود عروس و داماد به حجله ، ‌در حضور عده‌ای از زنان خانواده نزدیک آنها ، ‌عروس و داماد به پاشوئی یکدیگر می‌پردازند. ابتدا سینی را در زیر پای عروس و داماد قرار می‌دهند. عروس و داماد از ظرفی که محتوی مقداری سبزی چمن ( رنگ سبز در بین زرتشتی‌ها میمون و مبارک بوده و به معنی [59]  خرمی و شادی است ) که اصطلاحاً به آن «مرغ»7 یا «مرو»8 و عوام به آن «مور»9 می‌گویند ، و مقداری شیر و آب که همه با هم مخلوط شده برداشته هر دو پای عروس را با آن می‌شوید و سپس عروس پای داماد را می‌شوید بدین منظور که مانند گیاه مرو همیشه زندگی آنها سبز و خرم باشد و مانند آن شیر همواره از گناهان پاک و منزه گردند و مانند آن ریشه مرو بقاء و دوام زندگیشان بیشتر باشد.

در این موقع مدعوین عروس و داماد را تنها می‌گذارند. عروس و داماد اناری شیرین را که در روی سفره گواه (زردشتی‌ها به عقد گواه می‌گویند) بوده در اطاق حجله با هم می‌خورند تا به‌اندازه دانه‌های آن دارای اولاد گردند.

صبح روز بعد رختخواب عروس و داماد به‌وسیله خواهر شوهر (یا خواهر زن) بزرگتر جمع می‌شود. رسم است که داماد سکه‌ای برای خواهر خود در رختخواب می‌گذارد و خواهر شوهر موقع جمع کردن رختخواب ، آنرا برمی‌دارد. صبح همان روز نیز از طرف خانواده عروس مقداری ماست (به عنوان روسفیدی ) همراه شیرینی و پشمک (برای شیرین‌کامی ) به خانواده‌های نزدیک عروس و داماد فرستاده‌می‌شود داماد عصر همانروز ( که روز پاتختی است ) قبل از آمدن مدعوین به‌وسیله چندتن از مردان فامیل همراه موبد با دو لاله روشن و مقداری شیر که با برگ گل و آب مخلوط می‌باشد برسر آب روان می‌رود و بعد از خواندن قطعاتی از اوستا توسط موبد ، ‌آنرا در آب روان می‌ریزد تا بدین‌ترتیب هر‌گونه آلودگی قبل از زناشوئی او شسته شود و از این به بعد با طهارت و با عفت مثل آب و شیر و گل پاک باشد

در مراجعت داماد برای دست‌بوسی و تشکر از زحماتی که پدر برای دختر خود کشیده است به خانه پدرزن می‌رود و با بوسیدن دست مادر و پدر زن خود از زحمات آنها در تربیت دخترشان که حالا زن اوست سپاسگزاری می‌نماید. پدر‌زن  هدیه‌ای (ساعت و امثال آن ) به داماد می‌دهد. بعد داماد به خانه خود مراجعت می‌کند.

در مراجعت داماد ، در مدخل در خانه ، عروس کاسه‌ای از نقل و شیرینی به‌عنوان پذیرائی از داماد به سر او می‌ریزد. دراین موقع اقوام و دوستان هدایائی را که قبلاً آماده کرده‌اند به عروس و داماد می‌دهند.

آنگاه داماد به‌عنوان شیربها اناری را که به آن 33 یا 101 سکه10 زده شده همراه یک جفت کفش به مادرزن هدیه می‌کند و یک جفت کفش نیز به خواهر‌زن می‌دهد.

روز سوم عروسی روز آش‌رشته است رشته این آش باید به‌دست عروس بریده شود و به‌دست داماد به دیگ ریخته شود. این آش را نیز ضمن برگزاری جشن کوچکی بین دوستان و اقوام تقسیم می‌کنند.

رسم است که عروس و داماد قبل از رفتن به‌جای دیگر همراه اقوام خود به زیارتگاه و مکان مقدسی بنام « شاورهرام ایزد » Shaverahram eized  می‌روند. بعد از زیارت شاورهرام در یک روز خوب هفته مادر شوهر و پدر شوهر، عروس و پسرشان را به خانه خود دعوت می‌کنند و موقع ورود آنها هدایائی به‌عنوان پاگشا به آنها می‌دهند. همین عمل را مادر‌زن و پدرزن نسبت به داماد و دختر خود انجام داده و هدایائی به عنوان پاگشا به آنها می‌‌دهند بعد از آن فامیل‌های نزدیک عروس و داماد را به خانه‌هایشان دعوت می‌کنند. گاهی این دعوت‌ها یکسال طول می‌کشد زیرا عروس و داماد هر هفته در خانه یکی از فامیل‌ها مهمان می‌شوند. این مهمانیها نیز توأم با تشریفات خاصی است بدین معنی که موقع ورود عروس و داماد یک شاخه گل و گیاه سبزی یا یک دانه انار (یا سیب و یا نارنج) به آنها داده مقداری « آویشن » که با شیرینی و سنجد و بادام و غیره مخلوط است بر سر آنها می‌ریزند و چندین مرتبه با صدای بلند که توأم با خوشحالی است نسبت به عروس و داماد «هبیرو شادباش »11 می‌گویند.        [60]

"پاورقی‌ها":

1- یک‌نوع گیاه خوشبوی است.

2- دو نوع خواستگاری دیگر در بین زرتشتیان تهران مرسوم می‌باشد:‌نوع اول خواستگاری به‌وسیله «دهموبد» و نوع دیگر خواستگاری فقط با نوشتن نامه از طرف پسر به پدر دختر انجام می‌گیرد.

3- به عقیده زرتشتیان بعضی از روزها نیک و مبارک است و انجام بعضی کارها در بعضی روزها ممنوع می‌باشد. مثل خوردن گوشت در چهار روز هر ماه (وهمن – ماه – گوش – رام). در بهمن ماه نیز عده‌ای مطلقاً از خوردن گوشت پرهیز می‌نمایند زیرا که ماه بهمن،‌ماه اندیشه نیک و آشتی و صلح و خیرخواهی است.

4- ده موبد دستیار موبد بوده و وظیفه‌اش تنظیم کارها و مراسم مذهبی است.

5- زرتشتیان به آتش به علت روشنائی و خاصیت پاک‌کننده آن احترام فوق‌العاده قائلند و آنرا سمبل روشنائی مهر و فداکاری و قبله خود می‌دانند تا جائیکه به طرف آفتاب و ماه و روشنائی چراغ و آتش نماز می‌خوانندبدین معنا که صبحها بطرف شرق و عصرها بطرف غرب و شب‌ها به طرف ماه نماز می‌خوانند.

6- در یزد و کرمان زرتشتیان عروس را با تشریفات خاص به خانه داماد می‌برند بدین ترتیب که سمت راست عروس ، خواهر داماد و سمت چپ او خواهر عروس (یا یکی از زنان فامیل عروس) قرار گرفته زنان فامیل در حالیکه صف چهار یا پنج نفری تشکیل داده‌اند پشت سر عروس بطرف خانه داماد حرکت می‌کنند. قافله عروس از جلوی منزل هر زرتشتی عبور کند در پیش پای آن، آتش افروخته بر روی آن اسفند و کندر (شیره درخت کاج و بعضی از درختهای معطر ) دود می‌کنند.

7- Marg

8- Marv

9- Mavr

10-  زرتشتیان بعضی اعداد را مقدس می‌دانند عدد33 را به علت تعداد فرشتگان و 101 را به علت اینکه نام خدا است مقدس‌تر و محترم تر می‌شمارند.

11- این کلمه بجای هورای زرتشتیان بکار می‌رود.